DNA Cymru - Ateb eich Cwestiynau

Beth yw diben prosiect DNA Cymru?

Prif ddiben y prosiect yw dadansoddi DNA cyndadol o nifer fawr o samplau a gymerwyd o boblogaeth Cymru heddiw er mwyn cyfoethogi ein dealltwriaeth o hanes Cymru. Mae’r rhaglenni teledu yn ategu’r diben hwnnw, ac – fel pob darlledu gwasanaeth cyhoeddus – y nod yw cyflwyno gwybodaeth, addysgu a difyrru’r gynulleidfa.

Pwy sy’n gysylltiedig â rhedeg y prosiect?

Mae’r prosiect yn bartneriaeth rhwng y darlledwr Cymraeg S4C; Trinity Mirror Group (cyhoeddwyr y Western Mail, Daily Post, Wales on Sunday, South Wales Echo a phapurau newydd eraill yng Nghymru); Scotland's DNA, sef cwmni masnachol sy’n cynnal y profion DNA; a’r cwmni cynhyrchu annibynnol, Green Bay Media. Nid oes gan Green Bay nac S4C nac unrhyw weithiwr cyflogedig unigol yr un o’r endidau fuddiant ariannol mewn gwerthu profion DNA.

A yw’r profion yn ddibynadwy yn wyddonol?

Ydyn. Dangoswyd bod y canlyniadau labordy yn gywir ac yn ailadroddadwy o ran nodi ystod eang o farcwyr genetig cromosom Y, DNA’r mitocondria a DNA awtosomaidd o samplau poer unigolion. Mae’r gwaith o ddadansoddi marcwyr cromosom Y a marcwyr genetig y mitocondria i osod yr unigolyn mewn ‘haplogrŵp’ penodol yn dechneg wyddonol brif ffrwd sydd wedi’i sefydlu’n gadarn a ddefnyddir ledled y byd gan academyddion a chwmnïau masnachol. Mae’n datblygu’n fwyfwy soffistigedig wrth i’r microsglodion yn y profion allu nodi mwy a mwy o farcwyr genetig.

A ellir defnyddio’r canlyniadau i nodi patrymau genetig ym mhoblogaeth heddiw?

Gellir. Mae modd cydgrynhoi’r canlyniadau i ddynodi canrannau poblogaeth gwlad neu ranbarth penodol sy’n perthyn i haplogrwpiau penodol. Scotland’s DNA, y cwmni sy’n cynnal ein profion, oedd y sefydliad cyntaf, a hyd yma yr unig sefydliad masnachol, i ddadansoddi canlyniadau ar sail gwlad wrth wlad ar draws pedair cenedl gyfansoddol y DU. Yn amlwg, mae hyn o ddiddordeb arbennig i gynulleidfa S4C. Fel y datgelwyd gennym yn y rhaglen lansio, mae’r canlyniadau cychwynnol yn dynodi bod proffil genetig nodedig iawn gan Gymru. Erbyn hyn rydym wedi casglu’r hyn a gredwn yw’r set samplau fwyaf erioed yng Nghymru, a gobeithiwn ddefnyddio hon i ddatblygu ein dealltwriaeth o hanes a chynhanes Cymru, ac i gyfrannu at ddealltwriaeth y cyhoedd o wyddoniaeth, tra’n galluogi’r unigolion sy’n destun profion i ddysgu mwy am eu llinach.

A oes unrhyw ddadlau, felly, ynglŷn â gwerth y profion hyn?

Oes. Mae rhai academyddion yn cwestiynu dehongliad y canlyniadau i lunio casgliadau ynghylch symudiad hanesyddol pobl ar draws yr hen fyd; ac mae gwerth y prawf i’r unigolyn yn destun dadlau.

Mae ‘phylogeography’ – sef y defnydd o’r marcwyr genetig mewn DNA cromosom Y a DNA’r mitocondria i wella ein dealltwriaeth o’r modd y mae teulu dyn wedi lledaenu ar draws y byd yn y cyfnod cynhanes – yn dechneg wyddonol safonol a ddefnyddir hefyd mewn geneteg anifeiliaid, geneteg planhigion a hyd yn oed geneteg firysau i ddeall ac archwilio amrywiadau genetig ar draws gofod ac amser.

Mae wedi’i ddefnyddio gan nifer o’r gwyddonwyr academaidd nodedig sy’n cymryd rhan yn ein cyfres (gweler isod). Ac mae’n sylfaen corff mawr o bapurau gwyddonol safonol sy’n cael eu hadolygu gan gymheiriaid a’u cyhoeddi yn barhaus (i gymryd un enghraifft yn unig o gyfnodolyn o’r radd uchaf, American Journal of Human Genetics).

Er hyn, mae rhai beirniaid yn honni “na ddangoswyd erioed yn wyddonol ei fod yn gweithio”. Mae arbenigwyr eraill yn gwrthbrofi’r honiad hwnnw. Maent yn dweud bod phylogeography yn darparu tystiolaeth ar gyfer gwladychiad hynafol ardaloedd mor bell ar wahân ag Affrica ac ardaloedd anghysbell y Môr Tawel sy’n cyd-fynd yn union â chanfyddiadau archaeolegol. Bron i 30 mlynedd yn ôl, awgrymodd phylogeography fod y teulu dynol modern wedi tarddu yn Affrica, ymhell cyn i dechnegau gwyddonol eraill gadarnhau’r hyn sydd bellach wedi dod yn gonsensws a dderbynnir. Er hynny, deallwn fod dehongliadau o hanes yn aml yn destun dadlau mewn cylchoedd academaidd, ac rydym yn ofalus i nodi yn ein rhaglenni pan fydd ein dadansoddi yn ddyfaliadol neu heb ei brofi.

Beth am werth y profion i’r unigolyn?

Fel yr esboniwyd gennym yn ein rhaglen lansio, mae’r profion yn canolbwyntio ar ‘DNA cyndadol’, sef rhyw 2% o DNA cyfan unigolyn. I ddynes, mae hyn yn dangos ei llinell waed famol yn ôl drwy amser; ac i ddyn, mae’n dangos ei linach dadol uniongyrchol yn ychwanegol at linell y fam.

Bydd llawer o hynafiaid eraill wedi cyfrannu at gyfanswm cyfansoddiad genetig unigolyn, ac mae’n wir, yn y pen draw, fel y gwnaethom ein gorau i bwysleisio yn y rhaglen lansio, rydym i gyd yn perthyn i un teulu dynol. Dywed beirniaid fod hyn yn gwneud y profion yn ‘ddiystyr’. Ond, yn enetig, gall y llinachau un-rhiant hyn gipio gwybodaeth y gellid ei cholli yn y 98% arall o’n DNA. Mae’r cromosom Y, yn benodol, yn arbennig oherwydd ei hyd, a chaiff ei etifeddu’n gyfan o’r tad i’r mab. Yn y rhan fwyaf o achosion, hwn yw’r bloc mwyaf unigol o DNA y bydd dyn yn ei etifeddu gan unrhyw hynafiad wyth cenhedlaeth neu fwy yn ôl.

Mae llawer o bobl wrth eu boddau o fod wedi canfod rhywbeth pendant ynglŷn ag un neu fwy o linachau eu hen gyndeidiau. Yn debyg i gyfenw neu arfbais deuluol, mae gallu nodi bod rhywun wedi etifeddu, er enghraifft, amrywiad penodol o’r cromosom Y, mewn cyswllt di-dor sy’n ymestyn yn ôl drwy’r oesoedd, yn rhywbeth y mae pobl yn gweld yn ystyrlon iawn. Mae hefyd yn helpu i roi ymdeimlad gwell o’n lle i ni yn y byd ehangach. Dyna pam mae’n debyg bod mwy na dwy filiwn o bobl ledled y byd wedi penderfynu cymryd profion fel y rhain. I gael golwg bersonol ar hyn, gan newyddiadurwr sydd wedi ennill gwobrau a oedd yn amheus ar y cychwyn ynglŷn â’r hyn y gallai DNA Cymru ei gynnig, gweler y golofn hon gan Carolyn Hitt: http://www.walesonline.co.uk/news/news-opinion/i-take-back-cymrudna-wales-8979575

Ai prawf ar gyfer ‘Cymreictod’ yw hwn?

Na, dim o gwbl. Nid yw DNA cyndadol yn gwybod dim am genedligrwydd. Nid penderfynu pwy yw’r Cymry neu bwy nad ydynt yn Gymry yw’r diben, ond yn hytrach dysgu mwy am sut daeth poblogaeth bresennol Cymru i fod yma heddiw. Fel roeddem ni’n esbonio’n glir ac yn fanwl yn y rhaglen lansio, mae ein rhaglen yn amrywiol a chynhwysol, ac mae’n agored i bawb sy’n byw yng Nghymru, does dim ots pa mor ddiweddar maen nhw neu’u teuluoedd wedi cyrraedd yma.

Pwy sy’n penderfynu ar gynnwys y rhaglen?

S4C, y darlledwr, sy’n gyfrifol yn y pen draw. Mae S4C wedi comisiynu Green Bay Media i gynhyrchu’r rhaglenni, yn unol â’i brosesau golygyddol arferol.

Mae Green Bay yn cynhyrchu rhaglenni dogfen i ddarlledwyr yng Nghymru, ledled y DU ac yn rhyngwladol. Mae rhaglenni Green Bay yn cynnwys rhaglen hanes nodedig y BBC am Gymru The Story of Wales (2012). Yn 2014, am y trydydd gwaith o’r bron, enillodd Green Bay Gwobr BAFTA Gwyn A. Williams, a roddir i raglenni sydd wedi cyfrannu fwyaf at ddeall a gwerthfawrogi hanes Cymru. Mae Green Bay yn gweld DNA Cymru fel parhad o’i genhadaeth yn y maes hwn.

Mae’r broses olygyddol yn annibynnol ar unrhyw un safbwynt academaidd, gan gynnwys safbwynt Scotland’s DNA. Ers lansio’r prosiect yn gyhoeddus, mae Green Bay wedi bod yn trafod gyda nifer o academyddion blaenllaw ym meysydd biowyddoniaeth, hanes ac archaeoleg. Drwy’r trafodaethau hyn – y gellir cymharu eu diben, trylwyrder a’u nifer â’r rheiny sydd wedi llywio gwaith blaenorol Green Bay – mae Green Bay wedi gallu cymryd cyngor ar gynnwys rhaglenni, a thrafod sut gall yr ysgolheigion gyfrannu at y prosiect.

Felly pa academyddion sy’n cymryd rhan yn y gyfres?

Mae nifer o wyddonwyr wedi cytuno i gyfrannu at y gyfres i siarad am eu gwaith nhw eu hunain yng ngwahanol meysydd geneteg.

Rydyn ni’n gwerthfawrogi eu cyfraniadau. Mae’n bwysig cofio nad yw’r cyfraniadau yn meddwl eu bod nhw’n cymeradawyo profion DNA masnachol na chasgliadau sy'n deillio ohonynt (ac eithrio eu bod nhw’n siarad yn uniongyrchol am hynny yn y rhaglenni).

Yr Athro Syr Walter Bodmer a’r Athro Peter Donnelly o Brifysgol Rhydychen, arweinwyr yr astudiaeth geneteg fawr People of the British Isles a gyhoeddwyd eleni.

Yr Athro Chris Tyler Smith, pennaeth y tîm Esblygiad Dynol yn The Wellcome Trust Sanger Institute, DU, un o ganolfannau mwyaf blaenllaw’r byd o ran ymchwil genomig.

Yr Athro Dan Bradley o’r Smurfit Institute of Genetics, Coleg y Drindod, Dulyn, y mae ei ymchwil yn cynnwys amrywiaeth cromosom Y, ac adeiladwaith genetig achau Gwyddelig.

Yr Athro Martin Richards o Brifysgol Huddersfield, yr arweiniodd ei waith at fodelau dylanwadol ar sut oedd pobol yn setlo yn Ewrop ac o gwmpas y Môr Tawel, ac ymwasgariadau cynhanesyddol yn Affrica.

Dr Turi King o Brifysgol Caerlŷr, a arweiniodd y dadansoddiad DNA a wnaeth adnabod olion y Brenin Richard III, gan gyfuno geneteg gydag archaeoleg, achyddiaeth a gwaith fforensig.

Dr Jim Wilson o Brifysgol Caeredin, Prif Swyddog Gwyddonol Scotland’s DNA, y cyntaf i sefydlu tystiolaeth enetig o achau’r Llychlynwyr Norseg yn Ynysoedd Prydain bymtheg mlynedd yn ôl.

Hefyd ar y sgrin ceir nifer o arbenigwyr blaenllaw mewn hanes ac archaeoleg Cymru, gan gynnwys yr Athro John Koch o Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, a’r Athro John Hines o Brifysgol Caerdydd.

Cynhyrchwyd y gyfres mewn cydweithrediad ag Ysgol Hanes, Archaeoleg a Chrefydd Prifysgol Caerdydd.

Beth allwn ni ddisgwyl ei weld yn y gyfres?

Yn ogystal ag archwilio sut oedd pobol yn setlo yng Nghymru yn yr oesoedd cynhanes, byddwn yn defnyddio’r profion, ar y cyd ag achyddiaeth, i ddatgelu bodolaeth nifer o glystyrau genetig hynod yng Nghymru. Gall y clystyrau hyn gyfateb i ‘clans’ yr Alban, a gellir eu holrhain yn ôl i nifer fach o ddynion pwerus y mae’n debygol eu bod wedi byw yng Nghymru lai na 2,000 o flynyddoedd yn ôl.

Byddwn yn archwilio’r graddau y mae goresgyniadau gan Rufeiniaid, Sacsoniaid, Llychlynwyr a Normaniaid wedi effeithio ar gyfansoddiad genetig Cymru; effaith y Chwyldro Diwydiannol ar gronfa genynnau Cymru; a beth mae profion yn ei olygu i’r Gymru gyfoes.

I gael rhagor o fanylion, gwyliwch y pytiau rhagflas a’r rhaglenni wrth iddynt ymddangos!

A yw’r prosiect hwn yn unigryw?

Ydy - yn yr ystyr nad yw hyn erioed wedi’i wneud gyda ffocws ar Gymru o’r blaen; ac nad ydy - gan fod darlledwyr eraill, gan gynnwys y BBC a National Geographic - wedi darlledu rhaglenni yn seiliedig ar brofion DNA cyndadol, ac wedi parhau i wneud hynny, ar ôl ystyried y math o wrthwynebiadau a drafodwyd gennym uchod.

I weld asesiad academaidd arbenigol o’r beirniadaethau o un o’r rhaglenni hyn, ewch i: http://www.theguardian.com/science/blog/2013/apr/08/unfair-genetic-ancestry-testing-astrology